De Byzantijnse oorsprong van een Nederlandse goedheiligman
Om de aandacht eens te verschuiven van de al dan niet donkergekleurde knecht naar de Goedheiligman zelf. Iedereen weet dat Sinterklaas ’s zomers in Spanje resideert, en bij het vallen van de blaadjes de lange tocht in zijn stoomboot naar Nederland onderneemt. Dat vertellen we onze kinderen althans.
Maar waar komt hij nu écht vandaan? Iets met de ‘bisschop van Myra’, maar daar blijft het voor de meesten bij. Sint Nicolaas was in de vierde eeuw na Christus bisschop in een gebied dat tegenwoordig deel uitmaakt van Turkije. Dit was het oude Lycië, waarvan Myra de voornaamste stad was. Je hoort onnozelen soms roepen dat Sint Nicolaas “dus” een Turk was, maar dat is onzin.
Het duurde namelijk nog zo’n zeven eeuwen voordat de Turken vaste voet aan de grond in Anatolië kregen en de Griekse bevolking langzaam verdreven. In de tijd dat Sint Nicolaas leefde, was zijn diocese onderdeel van het Romeinse rijk, het oostelijke deel om precies te zijn.
De bevolking in deze streek bestond voornamelijk uit Grieken en Grieks-sprekenden en zou in latere eeuwen een belangrijk achterland zijn van het Byzantijnse (of liever: Oostromeinse) rijk.
Hoe komt Sint Nicolaas dan in Nederland terecht? De verering van deze heilige was altijd erg populair in zijn geboorteland, en hij mag zich dan ook patroonheilige noemen van een divers gezelschap: zeelieden, kooplui, kinderen, dieven, studenten en zelfs de Varangiaanse Garde, de Scandinavische elite-eenheid die in het Oostromeinse rijk de lijfwacht vormde van de keizer.
In de 10de eeuw stuurde keizer Ioannis Tzimizkes in Constantinopel één van zijn nichtjes naar Duitsland om in het huwelijk te treden met Otto II, zijn ‘collega’-keizer in het Roomse westen. Dit meisje, Theophano heette ze, nam een behoorlijke entourage met zich mee: kunstenaars, schrijvers, ambachtslieden, architecten en geestelijken.
De destijds 12-jarige prinses stond onder de Duitse middeleeuwse elite bekend als decadent omdat ze zich naar Byzantijns gebruik iedere dag baadde en met mes en vork wenste te eten. Maar ze deed ook iets wat haar tijdgenoten wél waardeerden. Ze introduceerde de cultus van Sint Nicolaas in het westen, tot dan toe vooral een bijzonder geliefde heilige in het oosterse christendom.
Een eigen leven
Sint Nicolaas was vanaf dat moment niet meer weg te denken uit de lage landen. Zijn viering ging een geheel eigen leven leiden en door een samensmelting van folkloristische, christelijke en heidense elementen is in de loop der eeuwen het Sinterklaasfeest ontstaan. Dat was nog niet het gezellige familiefeest dat het vóór de Zwarte Pieten-controverse was, maar een volksfeest met vechtpartijen en zatlapperij.
De populariteit bleef zelfs na de reformatie zo groot dat zurige protestante predikers het ondanks vuistgebal en hel-en-verdoemenis-geschreeuw vanaf de kansel niet de kop in wisten te drukken.
In de loop van de 18de eeuw kreeg Sint Nicolaas een ‘exteme make over’ en moest hij kinderen als boeman vooral op het rechte pad houden. Om in de eeuw daarna te transformeren tot goeiige kindervriend, met dank aan schrijver Jan Schenkman.
Wie Wikipedia erop naslaat, leest dat ‘Sinterklaas’ tegenwoordig nauwelijks als heilige wordt aanbeden. Dat is onjuist. Met name in de orthodoxe traditie is de Sint Nicolaas-verering nog springlevend.
En hoe verging het degene die ons Sinterklaas heeft gegeven? Keizerin Theophano kreeg gaandeweg meer waardering van haar omgeving. Na haar dood in Nijmegen in 991 werd ze geroemd omdat ze “ondanks haar zwakke geslacht” met “matigheid, betrouwbaarheid en welgemanierdheid” had geheerst in naam van haar minderjarige zoon, wiens troon ze “met mannelijke waakzaamheid” had beschermd, aldus een schrijver uit die tijd.
Toch interessant dat het feest dat wij nu jaarlijks vieren, inclusief aankomst op live-tv, surprises en boze demonstranten, te danken hebben aan de uithuwelijking van een keizerlijke puber uit Constantinopel, meer dan 1000 jaar geleden.
