Armenië (5 en slot): de khachkar, symbool van een volk en een land
Wat molens zijn voor Nederland en de stier van Osborne voor de Spanjaarden, is de khachkar voor Armenië. Deze kruisstenen vind je overal in het land, vooral in de buurt van kerken, kloosters en begraafplaatsen. Zoals zoveel elementen van de Armeense cultuur is de khachkar (ook gespeld als chatsjkar) een symbool dat niet los te zien is van politiek en nationale identiteit.
Naar schatting staan er zo’n 40.000 kruisstenen in het land. Ze lijken op het eerste gezicht nogal op grafzerken en zo worden ze soms ook gebruikt. Maar ze zijn meer dan dat.
Het is een devote kunstvorm, ontstaan in de middeleeuwen nadat de Armeniërs het Arabische juk van zich hadden afgeschud. Deze zogeheten steles kennen talloze uiteenlopende vormen, al staat zoals de naam al zegt vrijwel altijd een christelijk kruis centraal.
Abstracte motieven
Daaromheen zijn abstracte vormen uit het steen gehouwen, bloemmotieven, bijbelse taferelen, portretjes, dieren of rozetten. Opvallend is dat Christus zelf bijna nooit staat afgebeeld.
Het kruis zelf is vaak gestileerd weergegeven, met uitsteeksels die aan boomwortels doen denken. De motieven hebben wel wat weg van islamitische kunst, wat niet vreemd is gezien de invloed van deze religie in de regio.
De grootste hoeveelheid khachkars vind je op het grafveld van Noratus, vlakbij het Sevanmeer. Dit veld is al sinds de middeleeuwen in gebruik. Sommige kruisstenen zijn eeuwenoud (de oudste komt uit de tiende eeuw), maar er staan ook hele recente tussen.
Bijzonder om te zien hoe deze traditie blijft voortleven, al lag het hoogtepunt van de khachkar-productie in de 12de-14de eeuw. In Noratus heb ik in een winkeltje overigens heel toeristisch verantwoord een kruissteen in mini-formaat gekocht dat nu in mijn boekenkast prijkt.
Sloophamer
Omdat de kruisstenen zo’n belangrijke uiting zijn van de Armeense cultuur, zijn er een heleboel vernietigd tijdens momenten waarop de bevolkingen van de Kaukasus elkaar in de haren vlogen. Als ergens khachkars staan, is dat min of meer bewijs dat er Armeniërs hebben geleefd.
Daarom hebben met name de Turken en de Azeris geregeld de sloophamer ingezet om deze monumenten aan gort te slaan in een poging om dergelijke herinneringen uit te wissen, bijvoorbeeld in Nachitsjevan.
Moderne reconstructies
Hoe treurig dat ook is, gelukkig zijn er honderden gefotografeerd of anderszins gedocumenteerd in de loop van de vorige eeuw. Op belangrijke plaatsen als Khor Virap, het klooster aan de grens met Turkije dat we nog kennen van Gregorius de Verlichter, staan hedendaagse kopieën. Daar staat meestal op vermeld in welk jaar ze zijn gemaakt.
Sommige zijn echt heel nieuw, de khachkar hieronder die het bijbelse verhaal van Daniël in de leeuwenkuil toont, komt uit 2018. Ook op plekken als Geghard en Etsjmiadzin staan dergelijke moderne reconstructies.
De mooiste kruisstenen die ik heb gezien, zijn eentje in Goshavank uit 1291, die met de profeet Daniël hierboven en een bijzondere in het stadje Dilijan. Volgens mij is deze laatste ook van redelijk recente datum. Daarnaast zag ik in de stad Gjoemri mooie reproducties en in Noravank en Tatev middeleeuwse originelen.
In Noratus wees onze gids ons op een khachkar met een lijdende Christusfiguur, wat zeldzaam is. Even verderop, in het klooster Sevanavank aan het gelijknamige meer, staat nog een steen met een dergelijk motief.
Niet alleen in Armenië vind je khachkars, overal waar Armeniërs wonen, staan er wel een paar. Meestal gaat het dan om een plaatselijk monument om de Armeense genocide te herdenken. In Nederland staat een dergelijke steen in Almelo. Ik kan me overigens niet herinneren dat ik khachkars heb gezien in de Armeense wijk in Isfahan.
Als je meer wilt weten over Armeense kruisstenen, raad ik je aan deze en deze artikelen te lezen op het weblog van Jona Lendering, die met zijn organisatie Livius de reis naar Armenië heeft georganiseerd.
