Armenië (4): Beter een goede buur…
We hebben het in Nederland gemakkelijk met België en Duitsland als buren. Goed, de Belgen lagen in de negentiende eeuw dwars en de Duitsers waren in de jaren ’40 nog ongenode gasten. Maar het is inmiddels al decennia rustig aan onze landsgrenzen. Hoe anders is dat in het geval van Armenië: aan alle kanten moet het land zich verhouden tot vijandige, onvoorspelbare en bemoeizuchtige buren.
Tijdens de reis die ik met Livius maakte, kreeg ik de kans het niemandsland te bezoeken dat ligt tussen Armenië en de voormalige Armeense hoofdstad Ani in Turkije. Met een rammelende bus reden we over een gatenkaas van een asfaltweg tot we bij een hekwerk met wachttorentje aankwamen.
Een diepe kloof vormt de grens tussen beide landen. Deze grens zit op slot en wordt bewaakt door Russische soldaten. Voordat we het gebied mochten betreden, moesten we onze paspoorten afstaan ter controle. Onze namen stonden ook op een in cyrillisch alfabet geschreven lijst voor de Russische grensbewakers.
We mochten Ani alleen van een afstand bekijken. De resten van deze stad liggen in het gebied dat ze in Armenië beschouwen als ‘westelijk Armenië’. Grofweg bedoelen ze daarmee het oosten van Anatolië, van Trabzon aan de Zwarte Zee tot Van in het zuidoosten. Hier wonen vrijwel geen Armeniërs meer, onder meer vanwege de genocide waar ik het in de vorige post over had.
West- en Oost-Armeens
Wat ik niet wist, is dat de Armeense taal eigenlijk twee varianten kent: een westerse en een oosterse. Die eerste werd vooral gesproken in wat nu Turkije is, maar is daar vrijwel verdwenen. Deze variant is nu met name in gebruik in de omvangrijke Armeense diaspora, dus in de VS, Rusland, Europa en bepaalde delen van het Midden-Oosten. De oosterse variant wordt gesproken in het huidige Armenië en onder Armeniërs in Iran.
De twee talen zijn onderling verstaanbaar, maar sommige woorden in het West-Armeens betekenen net iets anders dan in het Oost-Armeens. Dat kan onbedoelde (en soms grappige) spraakverwarring opleveren. Zo vertelde onze gids ons dat ‘shor’ in West-Armeens zoiets betekent als ‘aankleden’. In Oost-Armeens betekent het blijkbaar ‘luier verschonen’.
Een Azerbeidzjaans puzzelstukje
Aan de zuid- en oostkant van het land liggen de verhoudingen ook niet lekker. Als je op de kaart kijkt, zie je een gebiedje ingeklemd tussen Armenië en Iran, met nog een piepkleine corridor voor Turkije.
Dit stukje land heet Nachitsjevan en het ontstaan ervan heeft alles te maken met de nasleep van de Eerste Wereldoorlog, de ineenstorting van het Ottomaanse rijk en de chaos die ontstond toen het tsaristische Rusland overging in een communistisch regime.
De Russen waren even vooral met zichzelf bezig, wat de Armeniërs en hun buren in staat stelde hun eigen republieken uit te roepen op voormalig Russisch grondgebied. Vervolgens vochten de betrokken partijen over de grensafbakening van de nieuw gevormde staten.
De Turken wilden het onlangs gevormde Azerbeidzjan het liefst bij hun eigen land voegen (de Azeri’s zijn een Turks volk). Ze veroverden Nachitsjevan en claimden dat voor Azerbeidjzan. De Armeense veldheer en staatsman Garegin Njdeh wist vast te houden aan de kleine, dunbevolkte provincie Sjoenik. Dit is het enige stukje land dat beide stukken Azerbeidzjan van elkaar scheidt.
Als Njdeh had gefaald, zou Turkije nu waarschijnlijk van de Middellandse Zee tot aan de Kaspische Zee strekken. Niet verwonderlijk beschouwen de Armeniërs Njdeh als een nationale held.
De Republiek van Artsakh
Minder zichtbaar maar net zo reëel is Nagorno Karabach, ook wel de Republiek van Artsakh genoemd. Dit ligt officieel in Azerbeidzjan maar is de facto zelfstandig en sterk verbonden met Armenië. De vlag lijkt zelfs op die van Armenië, met een veelzeggende hap uit de driekleur.
In zowel Nachitsjevan als Nagorno-Karabach woonden Azerbeidzjanen en Armeniërs naast elkaar, maar in de loop van de twintigste eeuw vertrokken steeds meer Armeniërs uit Nachitsjevan. In Nagorno-Karabach bleven de Armeniërs de voornaamste bevolkingsgroep.
Bij het uiteenvallen van de Sovjet-Unie in 1991 brak er weer oorlog uit tussen Azerbeidzjan en Armenië, feitelijk zetten ze het conflict voort dat was blijven broeien onder de deken van het communisme.
Armenië wist Nagorno-Karabach te veroveren. Het maakt officieel geen onderdeel uit van het land, maar is een soort tweede Armeens staatje. Op de landkaart die ik ontving aan het begin van de reis, was het gebied ingekleurd alsof het ging om een provincie van Armenië. Al stond netjes vermeld dat het hier twee staten betrof.
Het leger is nog steeds actief aan de grens met Azerbeidzjan en zo’n 70 procent van alle dienstplichtige Armeniërs dient aan deze grens. De republiek van Artsakh wordt door vrijwel geen enkel land erkend, het staat zelfs niet met stippellijntjes aangegeven op Google Maps. “We bestaan, dat is het belangrijkste”, zeggen de inwoners daarover.
We vermeden de noordelijke grens met Azerbeidzjan. Als je goed naar landkaarten kijkt, zie je hier spikkeltjes van het ene land in het andere liggen. Als een soort Baarle-Nassau, maar in plaats van koddige half-Nederlandse/half-Belgische huisjes met dubbele adressen hebben ze hier sluipschutters en soldaten.
UPDATE september 2023: na een militaire inval door Azerbeidzjan bestaat de Republiek van Artsakh feitelijk niet meer. In de jaren ervoor verloor de republiek al grondgebied door invallen van de Azeri’s. De regering in ballingschap verblijft in de Armeense hoofdstad Jerevan. De etnisch Armeese bevolking is goeddeels vertrokken -of verdreven, afhankelijk van hoe je het bekijkt.
De grote broer
Rusland is geen directe buur toch zeer invloedrijk. Dat Russische soldaten patrouilleren aan de grens met Turkije is natuurlijk veelzeggend. De bemoeienis met de Armeniërs gaat minstens terug tot de 18de eeuw, toen het Russische rijk steeds meer gebied wist te veroveren op de Ottomanen en de Perzen. Rusland wierp zich op als de hoeder van de orthodoxe christenen in het gebied.
Het oostelijke deel van Armenië, voormalig Perzisch terrein, ging na een oorlog in de 19de eeuw deel uitmaken van Rusland. Het is in dit gebied dat de Armeniërs in 1918 de onafhankelijkheid uitriepen (Georgië en Azerbeidzjan hadden hetzelfde al gedaan), maar door de aanhoudende militaire druk van Turkije moest Armenië een paar jaar later toch weer terug naar de grote Russische broer.
De Russen hadden inmiddels hun interne machtsstrijd tussen de bolsjewieken en de mensjewieken achter de rug en stonden klaar om de kleine staatjes in de Kaukasus (weer) in te lijven, maar nu als Sovjetrepublieken.
Zo eindigde de eerste onafhankelijke Armeense staat sinds de middeleeuwen: veilig voor Turkse expansiedrift, maar gekneveld onder de communisten. Zeker met de genocide van een paar jaar daarvoor in het achterhoofd wellicht het minste van twee kwaden.
Waar de Sovjet-Unie in andere kleine vazalstaten als Letland en Litouwen een russificatiepolitiek doorvoerde (verhuizen van Russen naar het gebied om de invloed van de oorspronkelijke bevolking te verkleinen), is dat in Armenië nauwelijks gebeurd. Daardoor is de bevolkingssamenstelling nagenoeg gelijk gebleven.
Vrienden met de ayatolla’s
De relatie met Iran is verrassend goed, al lijkt het misschien geen pretje om een theocratie als grote buur te hebben. Er vindt veel handel plaats tussen beide landen en er is zelfs aardig wat onderling toerisme.
Armeniërs spelen een aanzienlijke rol in de geschiedenis van Iran, enkele van de oudste Armeense kerken staan daar zelfs. Denk ook aan de Armeense gemeenschap in Isfahan. Het land is weliswaar een islamitische dictatuur, maar geen ISIS: cultureel erfgoed wordt over het algemeen gerespecteerd. En daarnaast hebben de ayatollah’s hun vrienden niet voor het uitkiezen.
De noorderbuur is Georgië, ook een christelijk volk. Beide naties hebben zich in het verleden aan elkaar verbonden in de strijd tegen agressieve islamitische buren, onder andere door huwelijksallianties tussen hun vorstenhuizen. Afgezien van enkele conflicten over discriminatie van Armeniërs in Georgië, is de relatie tussen de twee landen prima voor zover ik weet.
Economische blokkade
Toch zit Armenië met een probleem. Aangezien de grens met Turkije en Azerbeidzjan op slot zit, is Georgië de enige connectie over land met Europa. Maar Rusland blokkeert de grens met Georgië sinds de korte oorlog tussen beide landen in 2008. Er loopt een spoorlijn van Armenië naar Georgië die door Zuid-Ossetië gaat. Maar daar stokt de verbinding, wat ook voor Armenië economische nadelen heeft.
De agressie van Rusland tegen het veel kleinere Georgië was overigens een duidelijk signaal richting voormalige Sovjetrepublieken en NAVO-landen: tot hier en niet verder. Sinds deze oorlog is duidelijk dat Rusland bereid is zijn belangen in de regio gewapenderhand te verdedigen. Zie verder Oekraïne en de annexatie van de Krim.
Verwacht dus geen EU-lidmaatschap of zelfs maar een associatieverdrag voor Armenië. De vraag is overigens of ze dat willen, tijdens de reis noemde iemand het land onvriendelijk maar niet geheel onterecht ‘een marionet van Rusland’.
