Groeten uit Iran (5): Rivalen van de Romeinen

Het Zagrosgebergte is een natuurlijke grens die het westen van Iran scheidt van Mesopotamië (tegenwoordig Irak). De bergketen loopt helemaal van het westen naar het zuidoosten en bestaat eigenlijk uit verschillende kleinere bergketens. De bustocht door het gebied was één van de mooiste onderdelen van de Iranreis. De overblijfselen van de Sassanieden die je hier vindt, maken het nog spectaculairder. De Sassanieden, voor wie ze niet kent, waren de grote rivalen van de Romeinen in de late oudheid.

Stel, je bent een nieuwbakken koning van een nieuwbakken dynastie. Je wilt aan de wereld (en vooral aan je eigen volk) laten zien dat je behoorlijk geweldig bent. Wat doe je dan? Simpel, je gebruikt een beproefde methode van leiders door de eeuwen heen: propaganda bedrijven.

Dus bouw je een flink paleis, je claimt een directe afstammeling te zijn van de ‘vaders des vaderlands’ (namelijk de Achaemeniden, daar zijn ze weer) en op rotsen breng je reliëfs aan waarop te zien is hoe oppergod Ahura Mazda je de macht in handen geeft.

Een gevangen keizer

Strategisch vernuft is natuurlijk ook essentieel: op belangrijke plekken in het Zagrosgebergte, een natuurlijke vesting en je thuisbasis, geven strategisch geplaatste forten je een ongekend uitzicht. Geen vijandig leger dat zich onbespied door jouw terrein waagt. Zo genoeg?

Nee, als je echt de show wilt stelen, dan laat je zien hoe je een Romeinse keizer gevangen hebt genomen en een andere verslagen. Je kunt nog zoveel barbaarse bergstammen hebben getemd, oproeren neergeslagen, steden geplunderd of de grenzen uitgebreid: een Perzische koning die een Romeinse evenknie weet te verslaan, heeft het pas echt gemaakt.

Zoiets moet koning Sjapoer de eerste hebben gedacht toen hij in Naksh-e-Rustam, op een steenworp afstand van Persepolis, onderstaand reliëf liet maken. Pal onder het grafmonument van de Achaemenidische koning Darius.

Afgebeeld staat Sjapoer te paard, die de Romeinse keizer Valerianus bij de kladden heeft. Deze viel tijdens een veldslag levend in handen van de Perzische koning en is volgens gruwelverhalen opgesloten, gemarteld, als opstapje gebruikt, gedwongen gesmolten goud te drinken en is uiteindelijk gevild, rood geverfd en opgezet als een bizarre jachttrofee. Of dat laatste allemaal waar is, is maar de vraag, maar een vrolijk einde voor de arme Valerianus was het vast niet.

De ambitieuze koning Sjapoer, die in 241 na Chr. de troon van het Perzische rijk besteeg, ging net als zijn vader de strijd aan met de Romeinen die al eeuwenlang de westerburen waren van de Perzen. Nog niet zo lang daarvoor werd Perzië geregeerd door de Parthen, een volk uit het noordoosten van het rijk. Zij hielden de teugels relatief losjes in handen. De verschillende provincies hadden veel zelfbestuur en door een combinatie van militaire nederlagen, een gebrek aan centraal leiderschap en een iets te tevreden elite zat de klad er behoorlijk in.

Oorlog tussen supermachten

In de tijd van Sjapoer was dat helemaal veranderd. Zijn familie kwam uit Fars, het traditionele geboorteland van de Perzen en zijn vader Ardashir was een vazal geweest van de Parthen. Ardashir besloot echter dat hij zelf een veel betere koning zou zijn en begon een opstand waarbij hij het rijk onder zijn heerschappij wist te verenigen. Perzië werd een centraal geleide staat en begon meteen maar een aantal provincies van de Romeinen in te lijven waarvan hij vond dat ze bij Perzië hoorden. Oorlog tussen de twee supermachten was het gevolg.

Reizend door het Zagrosgebergte ontwaar je de echo van deze tijd. Je ziet het fort van Ardashir op een bergtop, waar nu alleen nog herders met hun schaapskuddes rondtrekken. Een belangrijke veldslag wordt herdacht met een reliëf, waarop de koning met wapperend gewaad zijn voorganger over de kling jaagt. Ook vind je zogeheten investituurreliëfs van Ardashir, Sjapoer en hun nakomelingen, waarbij de koning de macht krijgt aangereikt van de oppergod. Zie dit maar als hele dramatische staatsieportretten.

Even verderop, in het stadje Firuzabad, kun je het woonpaleis van Ardashir bezoeken. Opvallend aan de ruïne is dat de ingang een iwan is, de grote toegangspoort die je ook nog terugziet in Iraanse moskeeën. De vijver even verderop was er in de tijd van de koning ook al, evenals de groene akkers, zodat het prettig toeven moet zijn geweest in de vruchtbare vallei van Firuzabad. Als er even geen oorlog was, tenminste.

Zoonlief Sjapoer kon natuurlijk niet achterblijven en stichtte even verderop Bishapur, dat zich laat vertalen als ‘het beste van Sjapoer’. Uiteraard ook hier rotsreliëfs die nog eens de overwinning van deze koning op de Romeinen voor het voetlicht brengen. Het erfgoed wordt goed in de gaten gehouden, op elk exemplaar staat een surveillancecamera gericht. Iraanse families picknicken gezellig aan de voet van de monumenten, hun ontspannen houding een schril contrast met het militarisme van hun oude koningen.

Machtswisseling

De propaganda was uiteindelijk waar Sjapoer het van moest hebben: de veroveringen van hem en zijn vader ten westen van de Zagros waren van korte duur. De Romeinen pakten de buitgemaakte provincies weer af, waarmee alles weer van voren af aan begon. Door de krachtmeting tussen de Romeinen en de Sassanieden veranderde Mesopotamië in een oorlogszone. Grenssteden waren nu eens van de een, dan weer van de ander. En bij elke machtswisseling kregen de inwoners het voor de kiezen omdat ze ‘de vijand’ hadden gesteund. Daarmee bedoel ik eigenlijk dat ze werden afgeslacht.

De propaganda is vandaag de dag overigens ook weer propaganda: de Iraanse regering heeft veel meer aandacht voor de monumenten uit de tijd dat ‘autochtone’ of ‘echte’ Perzen het land regeerden, en geeft die perioden dan ook veel meer aandacht in de musea en bij de toekenning van restauratiegeld. Daarom nemen de Achaemeniden en Sassanieden zo’n prominente plaats in, ten koste van bijvoorbeeld de Parthen (provincialen) of de Seleuciden (buitenlanders).

De Arabieren komen

De forten, bruggen, paleizen en ruïnesteden van de Sassanieden in het Zagrosgebergte zijn de stille getuigen van een bloedige periode. De oorlog tussen Rome en de Perzen ging met tussenpozen eigenlijk door tot in de zevende eeuw, al zetelde de Romeinse keizer toen inmiddels in Constantinopel.

Op dat moment kregen de proxytroepen van beide rijken, die al tijdenlang het vuile werk opknapten van de supermachten, zin om zelf eens een rijk te stichten. Ze waren verenigd onder een nieuwe religie en kregen de laatste Sassanidische koning Yazdegird III in recordtijd op de knieën. Van het nieuwe Rome pakten ze Syrië en Egypte af. Een interessant reliëf vlakbij Bishapur is eigenlijk al een voorafschaduwing van deze machtswisseling. De Perzische koning Bahram II die een delegatie met dromedarissen ontmoet: Arabieren.

Meer informatie over de Sassanidische rotsreliëfs in het Zagrosgebergte en elders in Iran vind je op de website van Livius.org.