Groeten uit Iran (4): Een rondje religies

Hierboven zie je Ahura Mazda, de belangrijkste godheid in het Zoroastrisme. Dat is de oude religie van Iran die nog steeds wordt beleden door een kleine 30.000 mensen. Je zou denken dat sinds de stichting van de islamitische republiek in 1979 alle andere religies in Iran verboden zijn, maar er is in principe godsdienstvrijheid in het land. Dat verreweg het meeste geld, middelen en aandacht naar islamitische instituten gaat is een ander verhaal. Tijd voor een rondje langs de belangrijkste levensbeschouwingen van Iran.

We beginnen met de islam: binnen deze religie is Iran een vreemde eend in de bijt, want het land is overwegend sjiitisch terwijl de meeste moslims juist soennieten zijn. Het woord Shia staat voor Shi’a Ali ofwel de Partij van Ali. Ali was een neef en schoonzoon van de profeet Mohammed en was de vierde kalief (opvolger) na diens dood in 632. In 661 werd Ali vermoord door volgelingen van de vorige kalief, die daarna het Ummayadenkalifaat stichtten met Damascus als thuisbasis.

Sindsdien botert het in de islam niet tussen degenen die vinden dat de beste heeft gewonnen (soennieten) en zij die vinden dat het leiderschap over de gelovigen moet liggen bij een afstammeling van de profeet (sjiieten).

Er zijn twaalf van zulke afstammelingen geweest, de achtste ligt in Mashhad, zoals ik al eerder vertelde. Wat er na die twaalfde is gebeurd is een ander verhaal dat ik hier lekker niet vertel. De volgers van Ali waren in elk geval altijd al aanwezig in steden als Mashhad, Qom, Najaf en Kerbala (die laatste twee in Irak), maar de stroming werd in Iran tot authentieke tegenhanger van het soennisme verheven met de komst van de dynastie van de Safaviden in de zestiende eeuw. Daarmee zette Iran zich af van zijn buurlanden en werd het sjiisme eigenlijk een Perzische variant van de islam.

Martelaars

Reizend door Iran kun je niet om de sjiitische moskeeën, mausolea, gebedsruimtes, madrassa’s (koranscholen) en andere heiligdommen heen. In iedere plaats ligt een heilige begraven (of een familielid van zo’n heilige) en iedereen heeft wel een favoriet. Sommige mensen claimen zelfs een afstammeling te zijn van zo iemand.

Behalve dat ieder dorpje een heilige binnen de gemeentegrenzen heeft liggen, eren de inwoners ook steevast de lokale jongens die zijn omgekomen tijdens de Iraaks-Iraanse oorlog in de jaren ’80. Overal tref je billboards, posters en muurschilderingen aan van deze martelaars, zoals ze worden genoemd. Vaak omringd door (afbeeldingen van) tulpen, die bloeddruppels symboliseren.

Door de geweldige nadruk op heiligen en martelaars doet het sjiisme een beetje katholiek aan, ook door de strikte inachtneming van een spirituele hiërarchie. Als je de voorgeschiedenis kent, is het niet verwonderlijk dat de underdogmentaliteit in het sjiisme zit ingebakken. De Iraniërs voelen zich van alle kanten bedreigd -toen en nu- en stoken daarom flink in de binnenlandse aangelegenheden van hun buurlanden.

Op de schouders

Lopend door de stad Yazd, waar de binnenstad bijna volledig is opgetrokken uit lemen huizen, tref je ineens een houten gevaarte aan zonder duidelijke functie. De stellage is loodzwaar en door de vele uitsteeksels lastig te tillen. En laat dat nou precies zijn waarvoor het is bedoeld. Tijdens het religieuze ‘feest’ Ashura nemen groepen sterke mannen het staketsel op de schouders en lopen er met pijnlijke gezichten een paar rondjes mee.

Daarmee herdenken ze het martelaarschap van Hoessein, de zoon van Ali en kleinzoon van de profeet. Die probeerde in 680 namelijk nog één keer het leiderschap in handen te krijgen maar greep er in een bloedige veldslag nabij Kerbala faliekant naast.

Sjiieten herdenken dit ieder jaar met de nodige zelfkastijding. Je kunt er de klok op gelijk zetten dat internationale nieuwsmedia met gevoel voor sensatie de bebloede voorhoofden, het geschreeuw, harengetrek en de automutilatie iedere keer weer smakelijk in beeld brengen.

Soefi’s

In het plaatsje Bastam, zo’n 400 kilometer oostwaarts rijden vanuit Teheran, staat een belangrijk heiligdom. Het is echter niet sjiitisch. Het gaat om het mausoleum van Abu Yazid,  één van de grondleggers van het soefisme, een mystieke stroming in de islam waar eenwording met God door middel van dans en meditatie centraal staan. De draaiende derwisjen die je soms op vakantie in Turkije ziet, zijn onderdeel van de soefi-traditie.

Een dergelijke esoterische aanpak is opmerkelijk in een religie waar het vooral gaat om het vaststellen van de juiste leefregels aan de hand van heilige teksten. Veel moslims, zowel soennieten als sjiieten, hebben dan ook een ambivalente houding ten opzichte van de soefi’s. Volgens sommigen zijn het zelfs afvalligen. Niettemin kom je ze dus gewoon tegen in Iran, al zijn ze van tijd tot tijd vervolgd.

Ons gezelschap werd in Bastam van harte welkom geheten en we mochten zelfs naar binnen. Door de hitte van de straalkacheltjes en de vele kussens en warme tapijten kun je je voorstellen dat de mystieke eenwording soms gepaard gaat met een dutje.

Christenen

Als je vanuit Teheran niet oostelijk gaat maar zuidelijk, kom je terecht in de bijzondere stad Isfahan. Dit was de hoofdstad van Iran in de tijd van de Safaviden, die de hele stad volbouwden met paleizen, tuinen en pleinen. Daarvan zijn er nog enkele bewaard gebleven. In de wijk Nieuw Jolfa vind je een grote christelijke minderheid: Armeniërs. Hun voorouders zijn door de Safavidische koning Abbas de Grote vanuit hun thuisland naar Iran gehaald omdat hij hen nodig had om de economie te ontwikkelen. Die volksverhuizing ging overigens niet per se vrijwillig.

Belangrijkste landmark in Nieuw Jolfa is de Vank kathedraal. Het gebouw komt uit de zeventiende eeuw en ziet er van buiten opvallend sober uit. Des te indrukwekkender is de binnenkant, waar de muren en het plafond van boven tot onder zijn beschilderd met fresco’s.

Opvallend is dat op het terrein van de Vank kathedraal een monument staat voor de Armeense genocide van 1915, met daarnaast een museum. In Iran mag het, in Turkije niet. Overigens wonen er ook Armeniërs in Tabriz en Teheran, maar in Isfahan wonen de meeste. Na de revolutie van 1979 zijn echter steeds meer Armeniërs geëmigreerd.

Aan het begin van dit verhaal ging het al even over de Zoroastriërs. Dit oude Perzische geloof begon met Zoroaster of Zarathustra, die ergens tussen 1000 en 600 voor Chr. zou hebben geleefd. Zijn bestaan is in vele mythes, verhalen en legendes gehuld, maar kort gezegd komt het erop neer dat hij de eerste profeet was die een duidelijke ethische component aan religie koppelde. Goden waren niet langer alleen de verpersoonlijking van de donder, de zon of de Nijl, maar verwachtten rechtvaardig gedrag van hun gelovigen.

De waarheid en de leugen

Zoroaster bezag het leven en de kosmos als een strijd tussen de goede god Ahura Mazda, hoeder van de waarheid, en de kwade god Ahriman, die stond voor de leugen. Zoroaster is de reden dat de Iraniërs zeggen dat zij het monotheïsme hebben uitgevonden.

De opvallendste overblijfselen van de Zoroastriërs zijn de torens van stilte, zoals je die even buiten de stad Yazd aantreft. Omdat de gelovigen vonden dat ze de aarde niet mochten ontheiligen met dode lichamen, legden ze hun doden op plateaus zoals je hieronder ziet. De vogels vraten de lichamen kaal en de nabestaanden kregen een paar dagen later de beenderen helemaal schoon gepikt weer terug. In de twintigste eeuw werd deze praktijk verboden, sindsdien begraven de overgebleven Zoroastriërs hun doden in beton.

Deze torens zijn trouwens redelijk recent: het zijn 19de eeuwse bouwwerken neergezet door de teruggekeerde afstammelingen van naar India geëmigreerde Zoroastriërs. In Yazd staat ook een vuurtempel, hier brandt een eeuwig vuur, een element dat heilig is voor de aanhangers van deze religie. Het symbool dat bij dit geloof hoort (de Faravahar, de afbeelding helemaal bovenaan) is een echt Iraans symbool dat door Jan en alleman gedragen wordt. Daar hoef je geen Zoroastiër voor te zijn.

Joden zijn er trouwens ook in Iran. Dat zou je misschien niet verwachten in een land dat het bestaan van de staat Israël ontkent. De Joodse Iraniërs zijn alleen niet bijzonder zichtbaar. In Isfahan staat een synagoge, maar je loopt er zo voorbij als je niet weet waar je moet kijken. Niets aan het gebouw verraadt dat het een Joodse functie heeft.

Dat is natuurlijk niet voor niets. Er is godsdienstvrijheid in Iran, maar niet iedereen is het daar mee eens. Sowieso staan er dikke muren om alle niet-islamitische godshuizen, of het nu kerken zijn, de zoroastrische tempels of joodse synagogen. Je weet tenslotte maar nooit wanneer de tolerantie op is…